No Outono do ano pasado comezou a coller forma a idea de facer unha
exposición sobre a antiga cerámica popular valdeorresa. Eran os primeiros
pasos da Asociación Cultural Vía Nova, que se presentaba así, con
intención de aportar compromiso coa cultura galega, nunha comarca na que
escasean as propostas positivas a prol da normalización cultural e
lingüistica, con capacidade para xenerar unha dinámica de autoestima a
través do estudio e coñecemento de aquelo que nos é propio. Así pois, poucas
cousas ían estar máis acaidas aos obxectivos de intervención sociocultural
que o grupo se propón desde os inicios ca investigación e divulgación da
olería tradicional que se facía en O Seixo, Portomourisco e Rubiá.
Algúns membros do colectivo coñecían a existencia destes centros de oleiros
e mesmo posuían interesantes pezas desa procedencia. Outros, maiormente os
que adoptaron esta comarca como lugar de residencia e traballo, foron
sorprendidos e cautivados polas creacións dos obradoiros cerámicos
valdeorreses: interesantes pezas de louza antiga, utilitarias e fermosas,
que son expresión dun xeito de vida, dunha cultura rural que xa é páxina do
pasado, pero páxina ainda fresca e aberta á nosa curiosidade, na arela de
explicarmos mellor o tempo de cambios que vivimos.
Xusto é
recoñecer que desde a exposición "Cerámica popular de Valdeorras"
sabemos algo máis dun tema prácticamente inédito na nosa comarca. Por
extraño que resulte, ninguén tiña feito antes en Valdeorras -que nós
saibamos- un traballo de recollida, estudio e presentación pública, coa
amplitude que agora se fixo, deste aspecto tan importante da nosa cultura
popular. E con isto non queremos arrogarnos ningún tipo de protagonismo, nin
reclamar inmerecidos loureiros, que, de habelos, serían para todos aqueles
que tiveron a sensibilidade, a fortuna, ou as dúas cousas, de conservar as
pezas de barro, algunhas de máis de cen anos, para poder seren coñecidas e
admiradas hoxe por todos.
En todo este proceso foi de grande axuda a detallada obra de Luciano
García Alén "La Alfarería de Galicia I e II" (Fundación Barrié de la
Maza, 1983), e máis concretamente as súas certeiras alusións aos
traballos das oleiras de O Seixo-Portomourisco e dos cacharreiros de Rubiá.
A súa presencia na inauguración da mostra supuxo un estímulo e un
recoñecemento ao traballo realizado que nos encheu de satisfacción.O
traballo de campo deu un resultado moi superior ao que inicialmente se
esperaba. A colaboración entusiasta dos xoves da Asociación "O Lagar" de A
Veiga de Cascallá aportou unha parte significativa dos cacharros orixinais
de Rubiá. Os alfares de Rubiá están máis próximos a nós no tempo,
funcionaron ata os anos sesenta, o que fai que as pezas sexan máis
abundantes e relativamente fáciles de conseguir. Sen embargo, o seu
parentesco de primeiro grao coa cerámica de Jiménez de Jamuz, localidade
leonesa da que procedían os cacharreiros que se instalan en Rubiá, fai que
sexa máis complicada a súa identificación. Moitas veces é case imposible
asegurar se unha determinada peza procede de Rubiá ou da súa "casa matriz"
leonesa. Coas formas de O Seixo e Portomourisco, coincidentes entre sí, pasa
o contrario. Ao seren creacións autóctonas teñen unhas características moi
orixinais que as diferencian claramente. Ademais, a súa zona de estensión
comercial non coincide coa de outras olerías semellantes (Gundibós por
exemplo), que poidera inducir a error como. acontece no caso de Rubiá,
que ten que competir en Valdeorras cos cacharreiros de Jiménez que venden
practicamente as mes-mas formas aos almacéns de O Barco, A Rúa ou Lentellais.
Sen embargo a louza negra de O Seixo-Portomourisco deixou de elaborarse a
finais dos anos vinte e resulta máis difícil de atopar.
As setenta pezas seleccionadas para a exposición son ben representativas das
dúas correntes artesanais. Xunto a elas, unha ducia de paneis informativos e
unha vintena de ampliacións fotográficas dos fondos que, destas cerámicas,
ten o Museo Etnolóxico de Ribadavia, constituen un suxerente percorrido que
invita á reflexión sobre a estética e a funcionalidade e ao reencontro coas
antigas formas de vida no medio rural.
Pero a
exposición "Cerámica popular de Valdeorras", que acadou un notable éxito de
público, levaba tamén, implícitos no seu cerne, outros obxectivos que
sobrepasaban o simple carácter informativo consustancial a toda exposición.
Quixo ser unha proposta didáctica para ser usada na escola pero o resultado
non foi o apetecido. Confirmouse aquelo de que o estudio do medio, do
entorno próximo, da nosa memoria comunitaria, seguen sendo, xunto coa
normalización lingüística, a grande asignatura pendente da escola galega.
A
exposición indica tamén o camiño para unha posible acción sociocultural nos
concellos de Rubiá, O Bolo ou Petín, que poda conducir á recuperación destas
actividades artesanais cunha finalidade cultural, pero tamén de promoción
turística que dea pulo a unha economía local necesitada de incentivos.
Resulta exemplar o resultado acadado en Jiménez de Jamuz, pobo situado a 3
kms de La Bañeza, desde o punto de vista da dinamización da vida local, coa
posta en funcionamento do chamado "Museo-Alfar", un antigo obradoiro
rehabilitado convertido nun museo vivo, conducido por un veterano alfareiro
do pobo, que realiza e vende as formas tradicionais do lugar, e polo que
pasan centos de visitantes.
Por último toda esta experiencia puxo
o dedo na chaga do que está sendo, desde o punto de vista cultural, unha das
carencias máis inxustificadas da Terra de Valdeorras: un museo etnográfico
comarcal. Un espacio no que se dispoñan, para seren visitados, todos os
elementos que configuran o patrimonio material da comarca, antes de que sexa
demasiado tarde.
Cerámica popular de Valdeorras
ORIXES E EVOLUCIÓN HISTÓRICA DA OLERÍA TRADICIONAL GALEGA
A Idade
Media caracterizouse en todo Occidente por un estatus social composto por
señores e campesiños. En Galicia, esa diferenciación persistiu dalgún xeito
ata pleno século XX. Os grandes señores podían, durante a Idade Media,
dispoñer de toda a ferramenta precisa nos seus fogares. Por este motivo,
existían moitas ferrerías ou obradoiros por toda Galicia, que traballaban
non só o ferro, senón tamén o granito, o acibeche, o estaño, etc.
Pero toda
esta producción ten un destino relixioso ou é consumida polos señores e pola
alta burguesía. A maior parte da poboación galega, que era campesiña, non
tiña ningún poder económico nin social, polo que a súa cultura material
estaba a niveis de subsistencia, a súa cerámica era insignificante. Aínda no
século XVIII a meirande parte do campesiñado galego non ten outra louza que
a de madeira, sendo inaccesible para eles os obxectos de metal, nin tan
sequera de ferro.
O SEU
PAPEL NA ECONOMÍA LABREGA.
A pesares
de que en pleno século XVIII, en Galicia persisten as estructuras feudais,
que conlevan o acaparamento dos excedentes da producción campesiña, por
parte dos señores. Pouco a pouco, irase pasando dunha economía de
autoconsumo, pechada, a aparición de oficios artesanais que cubran, non só
as propias necesidades (almacenamento da producción), senón que axudasen coa
súa venda á economía familiar.
Os
labregos galegos coñecían dende moito antes do século XVIII as posibilidades
da louza de barro que supoñía unha alternativa fronte ó metal e á madeira.
Pero, non foi ata que os oleiros puideron producir cacharros de barro
suficientes para abaratar os seus custos; cando coñecen as posibilidades
plásticas do barro, e como facer a cocción para obter cerámica resistente,
que o campesiño completa os seus escasos recursos coa axuda do oficio de
oleiro.
Ao mesmo
tempo que se introducen novas técnicas que permiten perfeccionar o traballo
artesanal no barro, os labregos e a baixa burguesía van aumentando a súa
capacidade adquisitiva, posibilitando a compra ou o troco das pezas de
cerámica. Pero tal melloría non foi posible no agro galego ata finais de
século XIX
. As
aldeas de oleiros alcanzaron a súa maior expansión a finais do século XlX. É
probable que os adiantos técnicos, que tamén fixeron prosperar a producción
artesá, tivesen relación coa chegada doutros cacharreiros de áreas
limítrofes, como foron os portugueses, os berciáns e da Bañeza, e
tamén os cataláns, que chegaron a Galicia coas súas novas artes de pesca,
para despois importar diversos productos, entre eles gran cantidade de louza.
DOUS
TIPOS NA OLERÍA GALEGA: DE TORNO BAIXO E DE TORNO ALTO
En
Valdeorras temos representados dous tipos de cerámica popular, ben
diferenciados. Unha producíase en Portomourisco - O Seixo. E a outra en
Rubiá.
CENTROS
DE CERÁMICA EN VALDEORRAS
A
CERÁMICA AUTÓCTONA DE PORTOMOURISCO - O SEIXO
Portomourisco e O Seixo atópanse situados ao sureste da provincia de Ourense,
entre o Xares e as montañas do Bolo. O Seixo está enclavado en plena serra,
a maior altitude e polo tanto máis aillado que Portomourisco. Pero os dous
pobos pertencen á mesma comarca e cabe supoñer, que mantiñan estreitas
relacións pois é imposible distinguir hoxe que cacharros eran fabricados nun
ou noutro núcleo de poboación.
Xa a
mediados do século XVlll, o Catastro do Marqués de la Ensenada recolle a
existencia, en Portomourisco, de "fornos para cocer olas e estas fanas e
cocen só mulleres". Cada un destes fornos producían xa uns beneficios
anuais de 30 reais. Seguíuse producindo ata o ano 1.925 aproximadamente.
En
Portomourisco traballaban as mulleres en tornos baixos, nunha habitación ou
na cociña da casa, sentadas nun tallo. Era un pobo de oleiras. As
oleiras traballaban sobre todo, no verán. Os homes ían polo barro e pola
leña para os fornos, enfornaban as olas e vendían os cacharros.
Na
aldea do Seixo tiñan como medio principal de subsistencia a venda ou o troco
da cerámica. Toda a aldea dedicábase a esta actividade. Todas as casas
facían a súa fornada e se en algunha non sabían traballar o barro, chamaban
a unha oleira para que lles preparase unha fornada. As olei-ras, eran pois
moi apreciadas no Seixo pola importancia que tiñan para a súa economía.
Os veciños de
Portomourisco ían buscar o barro dentro da mesma parroquia. Os do Seixo non
contaban con xacementos próximos e tiñan que traer o barro dende Freixido,
Larouco, ou Chandoiro.
Os homes
recollían o barro de febreiro a marzo, para que o terreo non estivese moi
duro. Con este fin limpiábase ben a área máis superficial, cavándose un gran
burato, ou mina, sacándose o barro sen chegar a facer galerías subterráneas.
Diferenciábanse tres calidades de barro, un máis rubio, que era menos
plástico e máis resistente á calor; outro máis branco de maior plasticidade
pero que estoupa coa calor; e un máis areoso. Destes barros mesturábanse
distintas proporcións para obter a calidade precisa en cada ola.
O barro
era transportado en sacos, ó carrelo ou en burro. Despois botábase nun
maseiro de madeira, en proporcións axeitadas e deixábase durante varios
meses, coidando que non se luxase, humedecendoo con auga e picandoo coa
aixada todos os días. "Antes de utilizalo, amásabase como se fose pan". Era
un dos traballos máis costosos e duros
. As
oleiras traballaban no chan, no inverno nas casas e no verán fora delas.
Os tornos
son baixos e de pouco peso. Chamados rodas en toda a comarca pois constan
dunha roda, duns 52 cms. de diámetro, feita de madeira de castiñeiro, que na
súa parte inferior leva dúas madeiras en cruz, chamadas machos.
Os
machos, únense a roda por catro paus. No centro da cruz, leva un eixo sobre
o que xira a roda durante o proceso de fabricar o cacharro.
Para
traballar no torno a oleira séntase nun tallo e un axudante, fronte a ela,
movía a roda sentado en algo máis baixo. Ás veces o axudante era un neno que
logo era premiado cun xoguete, que lle facía a oleira, de barro.
"Lembro que de pequena eu dáballe a roda".
Para
darlle a forma a cerámica, a oleira traballaba cun anaco de madeira en forma
de triángulo, chamado fanadoiro.
As
oleiras de Portomourisco - O Seixo, decoraban os cacharros, ás veces como
reforzo, con cordóns enfeitados con depresións feitas cós dedos. Outras
veces, con fins decorativos facían punteados, raias, líneas onduladas,
rebaixes circulares, etc.
Para as
grandes cántaras, as oleiras precisaban dous tornos, posto que construían
dúas pezas á vez, mentres unha delas adquiría consistencia, pasaban a outro
torno e comezaban con outra. "Para darlle consistencia ás cántaras,
prendíaselle lume a unhas uces e arrimábaselle".
Ademais
de facer os seus propios cacharros, as oleiras facían os doutras familias
que non sabían manexar o torno, a cambio dun xornal. Que ás veces era
comida, ou grao, ou outro tipo de semente. Según nos conta Xosé do Seixo,
non era normal pagarlles en cartos senón que intercambiaban o seu traballo
por cousas que lles eran precisas. Unha soa oleira podía chegar a facer 50
pezas ó día.
Cocíase,
sobre todo, nos meses do verán. Os fornos eran" toscos". Entre as pedras
quedaban fendas por onde pasaba o lume. A altura da parede e o diámetro eran
duns 170 cms. A boca do forno, de forma cadrada, estaba na parte máis baixa
da parede. Polo lado oposto á boca, subía unha rampla que facilitaba o
acceso ó forno. Os homes de cada casa ían buscar a leña precisa para a
cocción dos cacharros, polos montes do contorno. "Facían falta dous carros
de uces para cada fornada."
Mentres
duraba a cocción axudábanse uns aos outros. O enfornador, que era un home
con experiencia, vixiaba a cocción e colocaba as olas. Empezábase a cocer
moi cedo, primeiro con pouco lume durante unhas dúas horas, despois
aumentábase a temperatura durante tres ou catro horas. Cando o lume saía por
enriba do forno botábase borrallo ou terra para abaixalo. Cando os cacharros
enrubiaban ou ó golpealos o seu son era fino, remataba a cocción. Ao día
seguinte, retirábase toda a cerámica, que saía dunha cor castaña. Estas
pezas co uso, vólvense negras, imitando, deste xeito, ó ferro, que era moi
apreciado.
Cóntanos
a muller de Xosé: "O mellor era cando remataba a fornada, sacábanse as
brasas para fora e poñíanse ao redor do forno, entón íamos todos correndo a
asar patacas. ¡Que ben nos sabían! Facíamos casi unha festa.
A
COMERCIALIZACIÓN E A ÁREA DE INFLUENCIA.
Como xa
mencionamos as oleiras facían as olas principalmente para vender ou trocar
cos veciños do propio pobo e dos pobos do contorno. Os homes que se
decicaban a venda "se tiñan montura levaban os cacharros nela en grandes
alforxas, pero os que non tiñan levábanos ao carrelo nunha especie de redes,
os pobres. Antes era todo unha miseria. ¡ Canto había que traballar!"
A
DESAPARICIÓN DA OLERÍA DE O SEIXO E PORTOMOURISCO.
Polos
datos que nós poidemos recoller na desaparición da olería de Portomourisco e
o Seixo influiron varios fáctores:
Ao
mellorar a calidade de vida, ninguén quería traballar o barro pois era algo
moi custoso, realizaban esforzos enormes para sacarlle pouco proveito
económico. Esto foi unha queixa común de todas as persoas coas que falamos.
Por outra banda, coa chegada de novos materiais como eran o plástico, o
zinc, e o ferro a prezos máis asequibles, as pezas de barro non tiñan
mercado pois non podían competir con estes materiais, que eran menos pesados
e máis resistentes. Cóntannos como se cambiaron camións de pezas de barro
por esta nova ferramenta. Algúns anticuarios, ou os seus intermediarios,
fixeron o negocio do século cando as pezas de barro deixaros de ser
apreciadas.
Por
último, foi a desidia da administración a que conqueriu rematar por levar a
estas cerámicas á desaparición, ao non potencialas, xa non como medio de
subsistencia, pero si como unha mostra da cultura popular, ademais de polo
seu propio interes artístico.
Do mesmo
xeito que copiamos moitas outras cousas que nos caen lonxanas, podiamos ter
copiado exemplos máis cercanos como é o caso de Jiménez de Jamuz,
Niñodaguia, Buño, etc.
A
CERÁMICA DE IMPLANTACIÓN DE RUBIÁ.
AS SÚAS
ORIXES LEONESAS.
Rubiá
atópase situada nunha antiga ruta comercial, seguida polos arrieiros
berciáns, que atravesaban a Veiga da Cascallá por sendeiros de montaña.
En
Rubiá establecéronse oleiros da zona de Jiménez de Jamuz (León), que se
asentaron por falta de traballo na súa propia comarca. Introduciron as
formas da súa comarca, adaptando a elas os gustos dos seus clientes e ó
mesmo tempo, galeguizándose eles tamén.
Pero
curiosamente, mentres que en Jiménez de Jamuz, hoxe seguen traballando cinco
oleiros máis o Museo Alfar, que conserva e fabrica todas as pezas
tradicionais, en Rubiá esta cerámica desapareceu.
Ao
visitar o Museo Alfar de Jiménez de Jamuz sorprendeunos a semellanza non
somentes da maioría das pezas, senón que o forno, o torno, o tratamento do
barro eran prácticamente idénticos aos utilizados en Rubiá.
Félix,
o oleiro do Alfar Museo, relátanos que, en tempos, os galegos eran os seus
mellores clientes; e como a súa influencia na venda dos cacharros facíaos
fabricar a cántara do sulfato especialmente para a zona de Rubiá, ou unha
ola que eles mesmos denominaban ola de Lalín. En Jiménez de Jamuz chegou a
haber 170 oleiros, ao escasear a venda moitos deles emigraron á comarca de
Valdeorras.
Algunhas das pezas que se fabricaban en Jiménez de Jamuz nunca se chegaron a
fabricar en Rubiá onde a cerámica parecía ter un carácter estrictamente
utilitarista; así, mentres que algunhas das pezas de Jiménez de Jamuz
decorábanse con pinturas sinxelas, de follas, flores ou raias, este tipo de
decoración non se facía en Rubiá. Tampouco se fabricaba en Rubiá a famosa
xerra trampa e o barril do cura típicos de Jiménez de Jamuz.
De
todos os xeitos, para calquera que se interese pola cerámica popular galega,
Jiménez de Jamuz e un referente vivo do que puido ser e non foi a olería de
Valdeorras. Alí apréciase a maxia que ten a construcción dun cacharro, a
impresionante plásticidade do barro, as mans, o enorme esforzo que se agacha
detras dunha peza de barro.
O
PROCESO DE FABRICACIÓN.
Por
sorte para nós, polo que respecta a cerámica de Rubiá, contamos coa
testemuña viva de Santiago Fernández Mallo, o último alfareiro.
Santiago chegou a Valdeorras, coa súa familia, cando tiña seis anos,
procedente de Jiménez de Jamuz. O pai de Santiago era oleiro, ademais de
traballar na cementeira de Toral de los Vados, no comezo da Guerra Civil foi
ao paro polo que decidiu virse cos seus a Rubiá. Ao principio, traballaron
para José como oleiros, "nós trouxemos este arte para Valdeorras."
O
alfar da familia Fernández, atopábase na zona alta de Rubiá, no lugar do
"Lago". Hoxe o alfar está en ruinas e o forno caeu. Agora esa finca é
propiedade doutros veciños. O barro, sacábano dun toxal e dun prado que
tiñan arrendado. Tamén contaban cun xacemento comunal do concello na parte
alta do pobo.
" En Rubiá había tres tipos de barro que usábamos por aquel tempo. Un forte
para ligar as pezas mestras, un máis frouxo para que tomase ben a pintura de
mínio, e outro case que areoso."
" O
verán era a época máis dura porque había que sacar o barro para que secase".
" Todos os barros teñen que secar no verán para que despois se poida moldear
ben. Si se fai cando están húmidos, póñense aterronados e non hai quen os
traballe."
Amasar
o barro era unha das tarefas máis difíciles.
"Primeiro hai que sobalo a man para facer unha gran bola que se tira no
torno. Despois, tamén coa man, empezase a moldear a peza. É unha arte que
require anos de aprendizaxe."
O
torno ou roda, estaba nun ángulo dunha habitación ou na bodega. A estructura
da mesa do torno apóiase en catro pés. Ten un eixo de ferro, cunha altura
entre as rodas duns 75 cms. A roda superior tiña un diámetro duns 30 ou 40
cms, e a inferior medía 1 metro aproximadamente. Santiago, di que tiñan dous
tipos de tornos. Un cun rodal máis grande que era para as fontes, e outro
para as pezas que tiñan menos base.
Entre
os útiles que se usaban para traballar o barro destacaban, a tiradeira, que
era unha placa de madeira, semicircular, duns 10 cms. de diámetro; unha tira
de coiro fino para refinar a ola; o recorteador que é unha placa de madeira
de 10 cms ou máis de lonxitude, cun extremo cortado en bisel para quitar o
barro sobrante e decorar. Nos alfares de Rubiá facíanse decoracións en forma
de líneas ou ondulacións íncisas coa axuda do recorteador. Co recorteador
podíanse facer punteados íncisos, ou picados, tamén depresións cando se
colocaba plano sobor do barro. Nas asas en forma de saínte, acostumábase
facer debuxos ondulados ou pequenos repicados co dedo.
O
vidrado facíase con galena ou con folla de chumbo de Linares. A maioría dos
cacharros levan vidrado por dentro, e ás veces por fora.
O
forno "non é como o que se usa
para cocer o pan. Ía pechado como unha habitación. Levaba dúas bocas, unha
para tirar as uces para dentro; e a outra para colocar os cacharros, que
teñen que ir todos boca abaixo e facendo cuña para que o lume purifique a
pintura e a funda. O forno consumía en cada fornada máis de dous carros de
uces e carqueixas, ou uns vintecinco feixes de leña."
"Templar o forno levaba máis de dúas horas porque é unha operación que hai
que facer pouco a pouco. Se o forno se quenta de súpeto, rachan as olas polo
cambio tan forte da temperatura."
"Poden ser máis de nove horas o que
tarda en facerse unha fornada. Primeiro o barro ponse negro; despois branco
como a neve; e ao fin colle esa cor vermella que teñen os cacharros."
En
Rubiá cada oleiro tiña o seu propio forno próximo ao lugar de traballo.
COMERCIALIZACIÓN E ÁREA DE INFLUENCIA.
"Vendiamos ao detalle ou
tamén á carga para os cacharreiros que viñan de pobos como Lentellais,
Portomourisco, A Rúa. Para o Barco e A Rúa ¡ vendiamos carros e camións de
cacharros! Moito dese material ía para Castilla e para o pobo do meu pai.
Porque alí, en Castilla teñen un barro moi poroso, moi mantecoso e
brillante. Pero o de aquí dura máis porque é máis areoso e consistente.
Entón, vendíase moito nas feiras de León. Por aquel tempo viviamos deso."
A SÚA DESAPARICIÓN.
Sigue contando Santiago que deixaron de traballar o
barro fai trinta e cinco anos.
"O plástico foi unha ruina. O
plástico rematou co noso oficio. Ao ver que non vendiamos nada, deixamos de
traballalo."
Para nós, as causas da desaparición
total da cerámica de Rubiá foron as mesmas que as xa mencionadas no caso da
cerámica do Seixo e Portomourisco, o plástico tivo moito que ver, pero no só
foi o plástico...
Cando
a Asociación cultural "Vía Nova" inaugurou a exposición de cerámica popular
de Vadeorras, Santiago estaba alí. Estivo moi atento durante toda a
conferencia inaugural impartida polo Profesor García Alen. Así que este
rematou, Santiago levantouse e falou alto e claro, como pedindo disculpas
por deixar aquel traballo que levaba na alma, díxonos :"tiven que deixalo
por que xa non nos daba para comer. A miña muller dicíame: ¡deixao,
deixao! Deixeino.
Pero denme un torno e estas mans son capaces
agora mesmo de facerlle calqueira cousa, unha hucha, unha cantarilla do
sulfato, o que queira."
Mentres, sentada no público, a muller de Santiago choraba.
AS FORMAS
MÁIS CARACTERÍSTICAS DE PORTOMOURISCO E O SEIXO.
As formas
de Portomourisco e o Seixo son moi rústicas. Predomina a louza de forma
ovoide, sen modificacións que poidan afectar a súa resistencia, con fortes
asas. Facíase en borde curvo, volteado. Outras veces non se lle facía borde.
A decoración das grandes pezas contribúen os propios reforzos. Ás veces,
decorabánse non cun fin práctico, senón para aumentar o seu valor. As pezas
pequenas decorabánse con picaduras, riscos, ricubeques ou ondas.
Os cacharros desta zona
pódense clasificar según a súa forma,capacidade e amplitude da boca en
varios tipos.
CÁNTARAS
E CÁNTAROS.
As olas
deste grupo teñen un deseño ovoide e ampla boca. Son as máis grandes e
usábanse para conter líquidos.
As cántaras teñen todas unha forma ovoidal alongada, rematadas en forma de
tronco de cono. Na súa parte baixa levan unha billa para poder extraer o
líquido. Como reforzo das paredes ten uns relevos circulares chamados
bíncalos. Poden ter un borde volteado ou ter pescozo. A construcción dunha
destas cántaras facíase en catro etapas durante o día, pois tíñase que
agardar a que endurecese unha parte para poder continuar con outra.
O uso
fundamental das cántaras era para conservar o viño; a boca tapábase cunha
lousa de pizarra pegada ó borde con barro, ou ben, cun tapón de cortizo de
sobreira. Pero tamén se gardaba nelas vinagre, pementos, aceite, etc.
A cántara
do mel era unha peza especial. O borde non está volteado como nás grandes;
leva un relevo vertical saído, có fin de crear un círculo de auga ó redor do
colo da cántara para que non entren as formigas. Ou para que o mel non se
vertese.
Os
cántaros, tiñan unha capacidade aproximada de 16 litros. Os que tiñan
exactamente esta capacidade, chamábanse cántaros de medida. A súa
elaboración era moi coidada; sinalábanse cunha raia para diferencialos dos
que non acadaban ou sobrepasaban os 16 litros. Estes últimos, usábanse para
transportar auga, ou para o sulfato.
Cando a
capacidade dos cántaros era inferior ós 6 litros chamábanse cantariños ou
cantariñas.
A forma e
a elaboración dos cántaros era igual que a das cántaras, soamente que estes
eran máis baixos e de menor capacidade.
PUCHEIRAS
E PUCHEIROS.
Son pezas
de deseño ovoide con capacidade máis reducida que as cántaras e cántaros.
Levan unha asa para facilitar o seu uso. Servían para levar líquidos e
utilizábanse na cociña.
A
diferencia entre pucheira e pucheiro está en que as pucheiras son máis
grandes e teñen máis boca que os pucheiros. Había pucheiras de varios
tamaños, dende os 7 litros ata os 2 ou 3 litros. Utilizábanse para gardar o
pingo, a graxa de porco, ou os chourizos en aceite. Os pucheiros, máis
pequenos e coa boca máis reducida, empregábanse para gardar o vinagre ou
como meleiras.
CAZOLAS E
CAZOLOS.
Estas
pezas son baixas, esferoidais e de colo pouco desenvolvido. A cazola ten
asas e o cazolo non as ten, e é máis pequeno que a cazola.
As
cazolas usábanse para cociñar, para o pingo ou para gardar a manteiga do
porco. Por isto tiñan unha tapa de barro. Os cazolos tiñan a mesma utilidade
que as cazolas, excepto que non se usaban para cociñar.
BARREÑON
E BARREÑONA.
Son cacharros de forma
troncocónica, con menor diámetro cara a base, e cun borde voado. Polo
exterior levan varios bíncalos de reforzo. O barreñón e máis grande que a
barreñona.
A
construcción dos barreñóns facíase por partes, igual que as grandes cántaras.
Serven para preparar a zorza na matanza do porco. As barreñonas eran para
mondar patacas, para lavar as verduras e para outros usos na cociña.
BARRIL E BARRILA.
Estas son pezas co corpo entre esferoidal e ovoide, cunha base moi ampla, e
que rematan por enriba nun estreito colo.
Facíanse
cunha soa asa ou con dúas asas. As de dúas asas eran para transportar o viño
e as de unha asa eran para beber delas.
No Seixo
distinguían o barril dunha soa asa, máis pequeno, entre 2 e 1 litro, que era
para a auga; e a barrila, con dúas asas, cunha capacidade entre 4 e 1
litros, só para o viño. Especial era a barrila do augardente, de forma igual
as anteriores, pero a súa capacidade era entre 3/4 e litro.
XARROS.
Os xarros
teñen forma ovoide continuada por un colo que se amplía cara a boca formando
o bico, feito na mesma peza. A súa capacidade variaba entre 3 e 1/2 litro.
Leva uns adornos na barriga feitos cun dedo envolto nun trapo mollado,
chamados rebaixes ou molduras. Ten unha forte asa, cuns picados feitos cunha
estela. Usábanse para beber ou servir o viño.
CUNCAS.
As cuncas
no interior, teñen unha concavidade que se amplía ata o fondo, mentres que
por fora descansan sobor dunha ancha base sen chegar a definir un pé. No
borde exterior levan un rebaixe para beber mellor. Teñen unha capacidade de
a 1/4 e l litro.
Usábanse
para tomar o caldo. Como toda a cerámica desta zona non levan vidrado.
TARTEIRAS.
Estas
pezas son redondas, cun borde oblícuo, de barro sen area. Non ían ó lume.
Utilizábanse para servir a comida nelas.
VASOS.
Os vasos
usábanse para beber o viño, co fin de reservar as cuncas para tomar o caldo.
Adornábanos con decoracións incisas.
OUTRAS
FORMAS.
Había
moitas outras cousas feitas co barro: chocolateiras, testos, xogos de café,
xoguetes para os nenos, etc.
AS FORMAS
MÁIS CARACTERÍSTICAS DE RUBIÁ.
As
pezas que fabricaban os cacharreiros de Rubiá respostaban ós modelos propios
da súa orixe, Jiménez de Jamuz. A variedade de formas foi moito menor que na
comarca leonesa, por mor da economía e dos gustos das xentes daquela época.
O caldo e as castañas eran a base da alimentación. O viño cultivábase pouco
e bebíase só en ocasións. Os cacharros de Rubiá teñen influencias tamén da
cerámica de Zamora. E distinguimos varias formas que podemos clasificar do
seguinte xeito:
CÁNTAROS.
Había un cántaro con pescozo volto e un cántaro con pescozo alto.
O cántaro
con pescozo volto non leva asas, o seu corpo é ovoide cunha maior
incurvación na parte alta, cara o colo, que se amplía nun borde que serve
para agarralo. Non leva verniz. Utilizábase para levar auga. A súa
capacidade era duns 12 litros.
O cántaro
de pescozo alto, leva asa, de corpo ovoide moi barrigudo, ten un colo recto
cun relevo onde remata a asa. Utilizábase para transportar auga e como
cantariña de sulfato. Levaba a parte alta vernizada no exterior.
BARRIL OU
PORRÓN.
Ten a
forma propia dos tradicionais porróns. Levaba unha forte asa, e un dos
extremos máis fino para beber a chorro. Vidrábase a parte exterior só por
enriba. Algúns destes porróns adornábanse, coa asa en forma de figuras de
pequenos galos, serpes ou lagartos.
GARRAFÓN
PARA O VIÑO.
Esta peza
ten forma ovoide, cun estreito colo, con dúas asas de trazo sinusoide que
rematan no colo. Enféitase por enriba da éntase da barriga co adorno dun
cordón de barro, sobor do que o cacharreiro debuxa unhas depresións co
recorteador. Serven para ter o viño na casa e hainos de varios tamaños.
XARRO DO
VIÑO.
A súa
forma resposta a un corpo esferoidal seguido dun colo non recto, pois
incúrvase para pecharse no seu afinado borde. O bico fórmase cun pregamento
na parede do colo. A asa oposta ao bico, marca un debuxo sinusoide. O xarro
do viño está vidrado por dentro e por fora nun área irregular. Facíase en
varios tamaños dende ata 6 e 8 litros.
PUCHEIROS.
Os
cacharreiros de Rubiá diferenciaban os pucheiros dos xarros en que o
pucheiro ten o colo ancho, o borde groso, non leva bico, e a asa arrinca
dende o borde do colo.
Había
moitos tipos de pucheiros, os máis correntes eran os do leite, de capacidade
entre 1/2 e 2 litros, non ían ó lume. Había os que ían ó lume para quentar o
leite, ou o caldo. Tamén se utilizaban para gardar a manteiga, o leite e
outros líquidos.
BARREÑÓNS.
Os
barreñóns facíanse en varios tamaños. O máis grande empregábase na época da
matanza dos porcos, ou para fregar louza na cociña. Facíanse de grosas
paredes, de forma troncocónica, e borde volto, con asas. Adornábanse cunha
raia o con picados feitos co recorteador. Variaban no seu diámetro, pero non
na altura que era semellante en todos.
CAZOLA DO
CALDO.
É unha
forma moi rústica cun pé macizo, de forma hemisférica pero torneada ata o pé,
onde se estreita. Tende a pecharse na boca. E leva unha depresión ou suco
baixo o borde. Vidrada por dentro. Tiña unha capacidade dun litro, era para
tomar o caldo ou o leite.
TARTEIRAS
FONTES E OUTRAS FORMAS.
As
tarteiras estaban feitas sempre cunha mestura de barro con area, para poder
ir ó lume. As fontes podían estar feitas con area ou sen ela.
As tarteiras son de paredes lixeiramente convexas seguidas por un suco que
lembra un colo, despois leva un borde. Ten dúas asas abertas e vidrado
interior ata o borde. Facíanse de varios tamaños, ata individuais que podían
non levar asas. Usábanse para guisar ou cocer alimentos.
As fontes
son moi parecidas ás tarteiras pero podían ir ou non ir ó lume, para
diferencialas destas poñíaselles unha agarradeira a carón do borde. Serven
tanto para cociñar como para comer nelas, anque podían ter outras
utilizacións nas cociñas.
Ademais
das formas xa descritas había moitas outras, como pratos, botellas dos pés,
sopeiras, ánforas, huchas, funís, xoguetes, etc.
============================================
BIBLIOGRAFÍA:
García Alén, L. "La Afarería
de Galicia." Ed. Fundación Pedro Barrié de la Maza.
Beiras Torrado, X.M. "O
atraso económico da Galiza." Ed. Laiovento. Santiago de Compostela,1.995.
Barreiro Fernandez, X.R.
"Historia Contemporanea de Galicia." Ed. Gamma. A Coruña, 1.984.
Lisón Tolosana, C.
"Antropología cultural de Galicia." Ed. Akal. Madrid, 1.979.
Rodríguez Galdo, M.X. e
Dopico F. "Crisis agrarias y crecimiento económico en Galicia en el siglo
XIX." Ed. Do Castro. A Coruña, 1.981.
A finales del pasado mes de abril, con ocasión de asistir en O Barco de
Valdeorras a una de las conferencias allí organizadas formando parte de las
magníficas y exitosas "Xornadas da Memoria. O franquismo en Valdeorras",
tuve ocasión de conocer, de modo harto casual, del asentamiento en el pueblo
de Rubiá de aquella comarca, hace años, de una familia de alfareros
procedente de nuestro pueblo, y que implantó aquí una industria alfarera que
perduro y se mantuvo durante otros tantos años. 
Volviendo a la comarca de Valdeorras, fue Gustavo Docampo, Técnico de
Cultura del Concello de O Barco, quien nos informó de la existencia de la
familia de "oleiros" descendiente de Jiménez de Jamuz en aquellas tierras
(como también de otras dos ramas jiminiegas asentadas en esta villa: una de
prósperos comerciantes hoy y antes cacharreros, de apellido Lobato y de más
antiguo asentamiento, y otra de apellido Sanjuán y sin relación con la
alfarería). También nos puso en la pista de sendos trabajos de
investigación, de uno de los cuales fue autor, elaborados con ocasión de
realizarse una exposición de Cerámica Popular de Valdeorras, y publicados en
el número de mayo de 1996 de la Revista Raigame, de antropología cultural y
tradiciones, editada durante algunos años por la Diputación Provincial de
Ourense. Sabemos también de la existencia de otro trabajo de investigación
histórica (del que aún no disponemos) sobre la misma temática más extenso e
inédito y propiciado por el Instituto de Estudios Valdeorreses. 
